Dat complexe wetten en een ‘strikte’ uitvoering kunnen leiden tot grote problemen voor burgers, is door de toeslagenaffaire pijnlijk duidelijk geworden. De Raad voor de Rechtspraak concludeert in haar recentste jaarverslag, dat soortgelijke situaties zich nog steeds voordoen op verschillende rechtsgebieden. Ook in het sociaal domein zijn kritische geluiden te horen over de kaders waarbinnen en de wijze waarop aan regels uitvoering wordt gegeven. Voorbeelden zijn de politieke en maatschappelijke aandacht voor een bijstandsterugvordering vanwege (het niet inlichten over) het wekelijks ontvangen van een tas boodschappen, het stopzetten van de uitkering bij een gedwongen psychiatrische opname en het weigeren van een Wmo-aanvraag voor een hulphond. De roep om meer maatwerk en het toepassen van de menselijke maat binnen het sociaal domein, klinkt dan ook steeds luider.
Maatwerk is het proces van (individuele) besluitvorming waarbij het college komt tot een op maat gesneden oplossing voor een belanghebbende. Hierbij wordt recht gedaan aan de specifieke omstandigheden van het individuele geval. Volgens ons is maatwerk in (individuele) besluitvorming inderdaad essentieel, maar op zichzelf onvoldoende om de kritische geluiden weg te nemen. Wanneer maatwerk tot stand komt zonder dat het beleid duidelijkheid biedt in de wijze waarop de uitvoering specifieke omstandigheden zou moeten meenemen en wegen, bestaat het risico op rechtsongelijkheid en willekeur. Ook de Nationale Ombudsman concludeert dit in zijn Jaarverslag 2021; maatwerk is geen oplossing voor een beleidskader dat tekortschiet.
‘Steeds vaker horen we dat de overheid dan meer maatwerk moet bieden. Maar maatwerk is geen oplossing voor slecht beleid. Het verhult dat het in de basis niet goed zit, terwijl dát moet worden aangepakt.’
Pro Facto heeft in meerdere gemeenten onderzoeken uitgevoerd naar maatwerk en de menselijke maat binnen het sociaal domein. Recente voorbeelden zijn onderzoeken in de gemeente Enschede en Heerenveen. In Enschede ondersteunden we de Commissie Menselijke Maat bij het onderzoek naar de menselijke maat in het sociaal domein. We keken welke beleidskeuzes zijn gemaakt wat betreft maatwerk en de menselijke maat, of en hoe dit werd geborgd in de uitvoering en hoe het evaluatieve proces binnen het sociaal domein was vormgegeven. In Heerenveen onderzochten we de rechtmatigheid en doelmatigheid van terugvorderingen en boetes op grond van de Participatiewet; we keken of beleid en uitvoering in overeenstemming zijn met wet- en regelgeving en of beschikkingen in lijn met het gemeentelijke beleid worden genomen. Ook is Pro Facto betrokken bij het door BZK gefinancierde onderzoek ‘Anders monitoren in het sociaal domein’ waarbij samen met Movisie, Vilans en het NJI gewerkt wordt aan het inzichtelijk maken van kennis, ervaring en methodieken in het sociaal domein. En tegelijkertijd de griffiers van de gemeenteraden van Almere, Breda, Heerenveen, Enschede en Borger-Odoorn werken aan het versterken van de positie van de raad in het sociaal domein. Een project gericht op sturen en monitoren in samenhang.
Een bevinding die in meerdere van onze onderzoeken naar voren komt, is dat het gemeentelijke beleid onvoldoende richting geeft aan de uitvoering. Daarnaast wordt in beleid meestal beperkt inkleuring gegeven aan open begrippen uit de sociale wetten, zoals dringende redenen’, ‘onverwijld’, ‘redelijkerwijs duidelijk’, ‘gebruikelijke hulp’, ‘schoon en leefbaar huis’, etc. Hoewel er op uitvoeringsniveau soms alsnog maatwerk wordt geleverd door bijvoorbeeld te ‘werken vanuit de bedoeling’, biedt het gemeentelijke beleid onvoldoende handvaten voor de wijze waarop omstandigheden gewaardeerd moeten worden. Hierdoor ben je als belanghebbende afhankelijk van wat de behandelend ambtenaar ‘de bedoeling’ vindt, waardoor het risico op rechtsongelijkheid en willekeur bestaat.
De belangrijkste les uit deze onderzoeken is dat bij maatwerk sprake zou moeten zijn van toepassing van (beleids)regels op een wijze dat recht wordt gedaan aan de specifieke omstandigheden van het individuele geval. Dat houdt in dat binnen de bestaande kaders de beste oplossing wordt gevonden voor een individueel geval. Het beleid moet voldoende ruimte bieden voor maatwerk; voorkomen moet worden dat er buiten de kaders getreden moet worden om maatwerk te leveren. Hiervoor is het essentieel dat beleid voldoende aansluit op de praktijk en voldoende richting geeft aan de uitvoering over de wijze waarop maatwerk moet worden toegepast. In beleid dient te zijn neergelegd op welke wijze belangen gewaardeerd en afgewogen worden. Daarnaast zou de gemeenteraad kernwaarden van het sociaal domein moeten definiëren. Hoe geeft de gemeente invulling aan de ruimte die de sociale wetten bieden? Welke doelen streeft de gemeente na met het sociale beleid? Het beleid moet inzicht geven in deze bestuurlijke keuzes. Op deze manier waarborg je als gemeente niet alleen dat er maatwerk wordt toegepast, maar zorg je er ook voor dat dit maatwerk niet leidt tot rechtsongelijkheid en willekeur.
Wilt u meer informatie over een door ons uitgevoerd of uw eigen onderzoek naar maatwerk in het sociaal domein, bijvoorbeeld door een quick scan op het gemeentelijk beleid of een verdiepend onderzoek naar de gemeentelijke uitvoering van de Participatiewet, Wet maatschappelijke ondersteuning 2015 of de Jeugdwet? Neem dan contact op met Chantal Ridderbos-Hovingh of Stef Roest, telefonisch op 050-3139853 of per mail aan
Dit is een artikel van Stef Roest uit onze nieuwsbrief Zorg. Geïnteresseerd in de zorg en het sociaal domein? Meld u aan via